اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی اهواز

تاریخچه

 


"درخزینه- مسجد سلیمان"؛ نخستین راه آهن بین شهری ایران


زمانی که در خرداد ماه 1287 خورشیدی (می 1908 میلادی) زمین میدان نفتون با فوران نفت و گاز به ضربات مته حفاری "رینولدز" پاسخ داد، حفاري در چاه نفت شماره یک مسجد سليمان به پايان رسيد، و نفت به چرخه تولید وارد شد.
اما ميدان نفتي کشف شده به عنوان يكي از بزرگترين ميادين نفتي برای بهره برداري به سرمایه هنگفتی نیاز داشت و بخشی از این سرمایه با تاسیس شركت نفت انگليس و ايران (Anglo Persian Oil Company) در سال ۱۹۰۹ مرتفع گردید. 
اغلب تجهیزات مورد نیاز نفت که از بریتانیا می آمد، از خرمشهر با كشتي هاي بخار (River Steamer) كه به آنها مَركب هم مي گفتند، به اهواز منتقل می شد. انگلیسی ها برای انتقال این تجهیزات به مسجد سلیمان، مسیر "درخزینه" و شاخه آبي گُرگُر را در رود کارون، انتخاب کردند. (درخزینه در حاشیه کارون و بین اهواز و شوشتر قرار دارد). 
حمل تجهیزات سنگین با حجم زیاد و آن هم با عبور از راه های ناهموار و پر پیچ و خم و تپه ماهوره ها و عبور از رودخانه با دشواری بسیار انجام می پذیرفت و مستلزم زمان زیاد بود. ضمن این که در بین راه هم بعضا تلفات مالی و جانی رخ می داد. از این رو شرکت نفت انگلیس و ایران بر آن شد راهی ایجاد نماید تا این تجهیزات راحت تر و در زمان کمتر به مقصد حمل گردند به همین سبب به فکر احداث خط آهنی بین درخزینه تا میدان نفتون ( مسجدسلیمان ) افتاد.بنابر این در سال 1300 خورشیدی شرکت نفت ایران و انگلیس، عملیات احداث خط آهنی را از منطقه درخزینه تا مسجدسلیمان شروع و در سال1302 خورشیدی  تکمیل کرد.
طول اين راه آهن 57  كيلومتر و فاصله بين دو خط ۷۶ سانتيمتر بود. در واقع تا آن زمان هرگز راه آهنی با این طول مسیر در ایران ساخته نشده بود. پیش از این تنها خط آهن شهر ری در سال 1305 تاسیس شده بود که 8700 متر طول داشت و تهران را به شهر ری متصل می کرد. راه آهن سراسری ایران هم حدود 15 سال بعد یعنی سال 1317 به بهره برداری رسید. برای راه آهن درخزینه به مسجد سلیمان، ايستگاه هايی در طول مسیر با هدف و ماموریت خاصی تاسیس شد. 
از جمله ایستگاه های "۵ مايل"، "آبگاه"، "۱۶ مايل"، "17 مایل"، "22 مایل"، "۲۴ مايل"، "حاجی آباد"، "تمبی"، "مالکریم"، "گچ پلنت" و "ریل وی" که ایستگاه اصلی و پایانی بود. همچنین ایستگاهی در انتهای خط با نام ایستگاه انبار خوراکی و انبار باروتی وجود داشت.
قطار در این ایستگاه ها توقف می کرد و ذغال سنگ و آب مورد نياز خود را تامين و یا مسافرانی را هم پیاده و سوار می نمود. در ایستگاه تمبی، گوگرد مورد نیاز برای حمل به آبادان و یا به خارج از کشور بارگیری می شد. در منطقه مالکریم هم یک ایستگاه سوزنبانی وجود داشت که به منظور تامین امنیت عبور دو قطار تاسیس شده بود. 
ایستگاه ریل وی در چشمه علي مسجد سليمان نيز به عنوان محوطه انبار تخلیه کالا و تجهیزات و تعميرگاه اين قطارها مورد استفاده قرار می گرفت و در نهایت ایستگاه پایانی که به انبار خوراکی و انبار باروتی معروف بود و برای تخلیه و یا بارگیری مواد غذایی و یا مهمات مورد نیاز عملیات انفجار برای جاده سازی استفاده می شد.
این خط آهن هشت لوکوموتیو داشت که در ابتدای کار با لوکوموتیو های سبک که از هیئت واگذاری و فروش ارتش در انبار ملزومات ایستگاه راه آهن کانتارا در مصر در اختیار گرفته بودند شروع به کار نمود. 
(این لوکوموتیو ها در جنگ جهانی اول مورد استفاده قرار گرفته بودند) و در سال های بعد لوکوموتیو های جدیدتری به این خط اضافه شد. سوخت این لوکوموتیو ها در ابتدا نفت بود ولی کمی بعد به زغال سنگ تغییر پیدا کرد.
در طول مسیر راه آهن چندین پل کوچک و بزرگ وجود داشت که برخی آثار آنها هنوز باقی مانده است. 
از جمله چهار پل بزرگ وجود داشت که سه تای آن در تقاطع رودخانه تمبی که فلزی بودند و یکی دیگر با دهانه های هلالی بر روی رودخانه بهلول (بتوند) که تنها آثار ستون های بتنی و یا سنگی آن مشهود بوده و به یادگار مانده در برخی از نقاط نیز آثار شن ریزی مسیر خط آهن قابل مشاهده است. به طور کل مسیر از بین رفته و یا بافت مسکونی پیدا کرده است.
خط ‌آهن درخزینه- مسجد سلیمان، طي عمر 27 ساله خود، بيش از يك ميليون تن کالارا جابه‌جا کرد و طي سال‌هاي اوليه راه‌اندازي آن در مناطق نفتخيز، علاوه بر كالا، مواد غذایی، مسافران را هم نقل و انتقال می داد و طی سه دهه نقش بسیار مهمی برای صنعت نفت و توسعه حوزه مسجدسلیمان ایفا نمود.
تهیه نقشه مسیر راه آهن نفت "درخزینه- مسجدسلیمان"
در واقع تاریخچه تاسیس این خط آهن در حین مطالعه و انجام تحقیقات در تاریخ صنعت نفت، مورد توجه و ترسیم نقشه آن به عنوان نخستین ریل آهنی کشور، در دستور کار قرار گرفت؛ بویژه آن که این خط به سبب اکتشاف نفت در میدان نفتون (مسجدسلیمان) تاسیس شد و در زمان خود نقش بسیار مهمی در نقل و انتقال تجهیزات نفتی داشته است.
در نهایت پس از جمع آوری اطلاعات کافی و کامل، تعیین مسیر و با هماهنگی و همکاری ادارات روابط عمومی شرکت ملی مناطق نفتخیز و اداره مهندسی نقشه برداری و طی یک عملیات پیاده روی پنج روزه و تهیه مختصات و برداشت حدود 800 نقطه آن هم با استفاده از جی پی اس و دوربین عکاسی، نقشه برداری از این مسیر پایان یافت و پس از یک سال و اندی یک نقشه جامع و کامل و با گرافیکی زیبا از مسیر خط آهن شامل طول، محل و تعداد ایستگاه ها و محل پل ها تهیه شد.
این نقشه می تواند هم به عنوان یک مرجع تاریخی و هم به عنوان یادگاری از تاریخ این صنعت برای آیندگان و نسل جوانی که علاقه مند به کسب اطلاعات و آشنایی با تاریخ صنعت نفت قرار بگیرد و با مشاهده آن گذشته را مرور کرده، تلاش ها و زحماتی را که در این راه کشیده شده است، از نزدیک لمس کنند. 
  


تاریخچه ی راه آهن و ضرورت آن در توسعه پایدار مسجدسلیمان


در آن زمان که هنوز جاده مسجدسلیمان – اهواز ساخته نشده بود، شرکت نفت برای حمل و نقل اموال خود، در سال 1923 میلادی مطابق با 1300 خورشیدی خط آهنی از درخزینه تا مسجدسلیمان تأسیس نمود.
 با آغاز به کار آن ، قسمت های جدید به محوطه ی اصلی اضافه شد، و عده ای از ایرانیان به استخدام شرکت درآمدند و به جمعیت شهر افزوده شد. طول این خط آهن از درخزینه تا مسجدسلیمان 58 کیلومتر و عرض آن 760 میلی متر بوده است. می توان گفت این خط آهن اولین ، طولانی ترین و مهم ترین خط آهنی است که شرکت نفت در خاورمیانه بنا کرده است. پیش از احداث این خط آهن کار حمل محمولات و محصولات توسط قاطر انجام می شد.
 مسیر راه آهن تا مسجدسلیمان (مناطق) 36 میل است. جنس تپه ها عموماً از  گچ مواد نرمی است که از دل زمین بیرون آمده. راه آهن تا میان تپه های متعدد مناطق امتداد داشت. این تپه ها بسیار نامنظم و در هم و برهم هستند؛ 
در دل همین تپه های بی شمار است که نفت ایارن کشف گردید و سرنوشت ما متحول و دگرگون شد. اینجا نه تنها مهم ترین مناطق نفت خیز جهان، بلکه ویژگی های  ساختاری لایه هایش نیز در دنیا بی مانند است.
در این خط دو دستگاه واگن مجهز جهت ایاب و ذهاب کارکنان و خانواده های آنان نیز وجود داشت. در ، درخزینه کالا پس از تخلیه به دوبه ها منتقل و مسافران پس از پیاده شدن به وسیله ی کشتی (مرکب) شرکت نفت به اهواز حرکت می نمودند . هم اکنون در محوطه چشمه علی، محلی وجود دارد که ایستگاه مبدأ بود و هنوز به نام ((ریل وی )) نامیده می شود.
ایستگاه های دیگر آن عبارت بودند از مال کریم ، تمبی، ،بتوند ،آبگاه، و سرانجام در خزینه ، در آن زمان معدن شن و ماسه شرکت نفت در تمبی و بتوند واقع بود و قطار از این دو محل برای کارهای ساختمانی بارگیری می شد و واگن های مخصوص این مصالح را دارا بود. 
شرکت نفت از درخیزینه تا مسجدسلیمان چند امنیه برای حفظ امنیت خط آهن ، اموال و مسافرین، احداث کرده بود
انبارها و فروشگاه مسجدسلیمان مجهز به جرثقیل ده تنی برقی بود و راه آهن در خزینه به مناطق (مسجدسلیمان) تا محوطه ی انبار ها و کنار چاه های نفت کشیده شده بود. 
پهنای این راه آهن 5/2 فوت بوده است. یک اتاقک روبازی به نام (( دراوری)) Drewry که به وسیله ی موتور حرکت می کرد مسافران را جابجا و به مقصد می رساند. 
گوگرد تولید شده در کارخانه سولفور ((بی بیان)) ابتدا به وسیله نقاله ی هوایی از باشگاه گُلف و آبادی های مراد آباد، نور آبادو شیخ مندنی عبور می کرد و به راه آهن شرکت واقع در نزدیکی کارخانه ی برق تمبی حمل و از آنجا به وسیله ی قطار به در خزینه انتقال داده می شد. نفت خام و محصولات پالایش شده و سایر محمولات به مقصدهای مختلفی مثل ((اسکون))  ،((لاندارسی))  ، گرنگ ، اسکاتلند  ((جنوب ویلز)) و غیره فرستاده می شد. 
در مورد حمل و نقل این نکته باید گفته شود که کشتی های کوچک بخاری که بین اهواز – در خزینه و آبادان – اهواز حرکت می کردند در آب های 5 تا 3 پایی نیز می رفتند و دقت لازم در مورد پیچ و تاب های کارون به عمل می آمد . در موقع سیلاب ، رودخانه طغیان می کرد و محل سوار و پیاده شدن را می پوساند و گاهی رسوب های زیاد؛ کار را مشکل تر می کرد. رضاه شاه به همراه امرای لشکر و رجال زمان خویش در سال 1304 خورشیدی به وسیله ی همین راه آهن برای سیاحت و سرکشی معادنِ نفت به مسجدسلیمان آمده بود. انگلیسی ها دوره ی رانندگی قطار را در Work shop ( تعمیر گاه مرکزی) چشمه علی آموزش می دادند. قطار به طور معمول هر روز دو نوبت از ایستگاه مبدأ به مقصد کار حمل و نقل را انجام می داد. 
نخستین لکوموتیوران های خط آهن مسجدسلیمان عبارتند از آقایان: 
مراد فرضی کاهکش ، معصومعلی زراسوند، حافظ ململی، کیانعلی ململی، عزیز ا... خسروی بابادی و حمید عرب و آقایان : حاجت گندایی و فتحی چهارلنگ به عنوان سوزن بان کار می کردند. مشهدی کریم، شه پوش بابادی و یدا... کاهکش نیز تلفن چی و صحنعلی سبز علی وند قندعلی راننده ی جرثقیل و آشاه رضا بابادی هم سر استاد کار تعمیر راه آهن بودند. 
شیخ امین سرپرست لوکوموتیوران ها و خان صاحب هندی نیز مسئول راه آهن بود که با مساعدت لکوموتیوران معروفش غضبات عرب به به وسیله ی قطار ویژه ای به نام شونده فر مرتب از راه آهن بازرسی می کرد.
صنعت نفت مسجدسلیمان 8 دستگاه قطار داشت که روزانه 5 قطار به طور معمول کار می کردندو یکی از آن لوکوموتیوها که کوچک تر از بقیه بود مخصوص حمل و نقل وسایل در میان انبارهای بزرگ مسجدسلیمان بود. رئیس کل انبارها، راه آهن و لکوموتیوران ها مستر اسکات انگلیسی بود. 
ناحیه درخزینه، تا اهواز 70 و تا مسجدسلیمان 58 کیلومتر فاصله دارد و در دشت همواری قرار گرفته که خود از مراکز مهم کشاورزی، علمی شرکت نفت بود. موضوع جالب توجه در این صحاری وسیع، سرسبزی و خرّمی آن است که تا چشم کار می کند سبز و مملو از گل های خودروی مختلف است . 
در سال های بعد که جاده مسجدسلیمان به اهواز ساخته و آسفالت گردید و حمل و نقل شرکت به وسیله ی کامیون ها انجام گرفت و با توسعه ی فعالیت های صنعت نفت و ایجاد انبارهایی در آبادان ، اهواز و آغاجاری ، تأسیسات راه آهن مزبور متروک و از سال 1328 خورشیدی به تدریج برچیده و میان معشور (ماهشهر ) و آغاجاری کار گذاشته شد. 
سرانجام  سچه های قطار توسط مردم کنده شد و به عنوان حمال و تیرآهن ساختمان، از آنان استفاده می شد و به درستی می توان گفت : (( از کارون چه ماند جز آتشی به منزل)). 
اکنون بعد از سال هی هنوز مسیر خط، زیرسازی و پل های آن بر جای مانده و دیدن آن ،حسرت و اندوه در دل و جان ایران گردان و شهروندان می اندازد و آنان این بیت ها را زمزمه می کنند که :
سال ها مشعل ما پیشرو دنیا بود                                چشم دنیا هم روشن به چراغ ما بود    
کس نمی گوید که یاری داشت حق دوستی                  حق شناسان را چه حال افتاد یاران را چه شد
گوی توفیق و کرامت از میان افکنده اند                       کس به میدان در نمی آید سواران را چه شد
امروزه کشور پهناور ایران با جمعیت 70 میلیون نفری فقط دارای 6 هزار کیلومتر راه آهن است، در حالی که کشور کانادا با جمعیت 27 میلیونی خود ، راه آهنی بسیار توسعه یافته دارد.لذا با در نظر گرفتن توسعه و افزایش راههای ریلی که می تواند تأثیر بسیاری بر کلیه ی امور زندگی و ارائه ی خدمات بهتر داشته باشد؛ 
در مجموع ، جاذبه های فرهنگی ، تاریخی ، عشایری ، زیارتی در کنار یادمان های صنعتی و تفرج گاههای زیبا و چشم اندازهای خوش نقش و نگار طول مسیر خوزستان به اصفهان که خستگی راه از تن و ملال از جان می زداید، می تواند محیط مناسبی برای جلب گردشگران داخلی و خارجی باشد و زمینه های رونق اقتصادی و اشتغال ترقی صنعت توریسم و طبیعت گردی (اکوتوریسم) را فراهم سازد و برای ایران تولید درآمد کند.