در جنوب شرق بهبهان در ۲۵ کیلومتری مسیر راه بهبهان به گچساران و در کنار رودخانه خیر آباد، روستایی به همین نام قرار دارد و در نزدیکی این روستا، بنای تاریخی «قلعه مدرسه» خودنمایی میکند. روستاهای خیر آباد به برکت این رودخانه همواره آباد بوده و به واسطه قرار گرفتن بر سر راهی که باعث ارتباط ایالات خوزستان، کهگیلویه، فارس و بوشهر می شده، در طول تاریخ مورد توجه حکومت های وقت بوده است. بنای تاریخی خیرآباد (قلعه مدرسه) با چهار قرن قدمت در سال ۱۰۸۹ هجری قمری همزمان با سلطنت شاه سلیمان صفوی به دستور حسین علی خان زنگنه(حاکم ایالت بهبهان و کهگیلویه) ساخته شد، حسینعلی خان روستای خیرآباد را نیز وقف این مدرسه کرده است.
وسعت این بنا که از آجر پخته و گچ ساخته شده در ابتدا ۹ هزار ۹۴۳ مترمربع بوده و دارای قسمت های مختلف از جمله مسجد، حجره برای معلمان، آشپزخانه، حمام و بازارچه بود که هم اکنون تنها بنای اصلی مدرسه(حدوداً ۲ هزار و۵۰۰ مترمربع) باقی مانده و آثار بقیه بناها از بین رفته است. در کتاب فارسنامه ناصری تالیف حاج میرزا حسن حسینی ضیایی آمده است: ایلات بهبهان و کهگیلویه در زمان شاه سلیمان صفوی (۱۰۸۶ه.ق) به حسینعلیخان زنگنه فرزند شیخعلی خان زنگنه کرمانشاهی متوفی به سال (۱۱۰۱ه.ق) وزیر دانشمند سلاطین صفوی عنایت شد.
در سال (۱۰۸۹ ه.ق) حسنعلی خان زنگنه با آن که مردی صحرا گرد و ایلاتی بود، از علوم رسمیة زمان خصوصاً علم فقه آشنایی کامل داشت، برای ترویج علم و کمال در کنار رودخانه خیرآباد بهبهان مدرسهای در کمال وسعت یعنی ۹ هزار و۹۴۳ متر مربع بنا کرد که به طور کامل از آجر پخته و گچ ساخته شده و دارای طاقهای کوتاه و بلند، مسجد، حجره برای معلمان، آشپزخانه و حیاط داخلی بود. در قسمتی دیگر از این کتاب نوشته شده: برای تأمین هزینه نگهداری مدرسه، درآمد قریه خیرآباد را وقف آن کرد، همچنین برای تأمین نیازهای ضروری روزمرة طلاب و دانشجویان این مدرسة دینی، در کنار آن به ضرورت بازارچهای مشتمل بر چندین دکان جهت عرضه کالا و حمامی در خور دانشجویان بنا کرد. عمارت مدرسه با پلان چهار ایوان با مصالح آجری ساخته شده و دارای آرایههای معماری خاص کاروانسراها مانند حجره، بارانداز، ایوان، حیاط مرکزی و... است و با توجه به اهمیت بنا و دارا بودن ویژگی خاص معماری، سازمان «میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری» استان خوزستان از ابتدای سال ۱۳۸۸مرمت آن را آغاز و تا سال ۱۳۸۸و با صرف هزینه ای بیش از ۱۰ میلیارد ریال آن را به پایان رساند.
اهم عملیات مرمت پییابی و آواربرداری قسمتهای فرو ریختة بنا، مرمت طاقهای فرسوده، دوخت و دوز ترکها، عایق و شیببندی بام، کفسازی آجری حجرههای داخلی و حیاط، محوطهسازی اطراف و نورپردازی بنا بوده است. با این اقدامات، قلعه- مدرسة خیرآباد، پس از صدها سال از تولد خود دوباره نفسی تازه کرده و با شمارة ۳۴۸۰ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده است؛این بنا نماینگر خصیصه علم دوستی مردم بهبهان است. تاریخ بنای مدرسه را به حروف ابجد و با عبارت(منزل علم و دانش است و ادب) نگاشته اند معادل ۱۰۸۹ه.ق است؛ در سال ۱۱۳۵ ه.ق که علمای اخباری در بهبهان شهرت یافتند، آیت الله وحید بهبهانی از نجف اشرف به بهبهان عزیمت و ۳۰ سال را در این شهر اقامت داشت و به مباحثه و مبارزه علمی با علمای اخباری پرداخت به گونه ای که این عالمان راه دیگری جز ترک بهبهان و اقامت در مدرسه خیرآباد نیافتند، ازآن پس و به دلیل تجهیز مدرسه به برج و تأسیسات دفاعی جهت مقابله و مباحثه علمیبا آیتالله وحید بهبهانی به قلعه مدرسه تغییر نام یافت. ذکر این نکته نیز لازم است که برخی تأسیس یا ساخت «قلعه ـ مدرسة خیر آبادِ بهبهان» را به قبل از صفویه نسبت داده اند که البته ممکن است این احتمال، اشتباه باشد و یا اینکه در صورت صحت، شاید بتوان گفت بنای اولیه مربوط به قبل بوده که توسط حسینعلی خان تجدید و نوسازی شده و توسعه یافته است.
ساخت و ساز در عرصه قلعه مدرسه بهبهان که یکی از مهم ترین بناهای متعلق به دوره صفوی در شهرستان بهبهان است، این قلعه مدرسه و نداشتن هیچگونه کاربری این بنا را به شدت تهدید کرده، این درحالی است که قلعه مدرسه بهبهان به دلیل اهمیت معماری و تاریخی بودنش کاملاً مرمت شده اما هنوز هیچ کاربری مشخصی ندارد. در حال حاضر نه تنها بسیاری از گردشگران با بازدید از این مدرسه با مشکلاتی از جمله نداشتن سرویس بهداشتی مواجه هستند بلکه ساخت و سازها در عرصه آسیب های جدی به این اثر تاریخی وارد کرده است.
یکی از چهره‌های سرشناسی که در این مدرسه تدریس می‌کرده آيت‌الله وحيد بهبهانی از فقهای مشهور شیعه است.قلعه مدرسه خیر آباد در استان خوزستان با شماره ۳۴۸۰ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده است. بر روی این بنا عبارت «منزل علم و دانش است و ادب» نگاشته شده که با حروف ابجد معادل ۱۰۸۹ ه.ق، یعنی تاریخ ساخت قلعه مدرسه است.
اگر از بهبهان ۲۵ کیلومتر به سمت گچساران بروید در کنار رودخانه خیرآباد در ۷ کیلومتری جاده فرعی، روستای خیرآباد را پیدا خواهید کرد. روستایی که «قلعه مدرسه» را در خود جای داده است.
منبع: https://www.chamedanmag.com
